گروه هواداران سونات -وبلاگ شخصی سونات

توسط دکتر مسعود برتر تاریخیار

فتیان، عیاران، جوانمردان، شوالیه*ها، سلحشوران، پهلوانان، اسواران، شبروان یا هر نام و لقب دیگری که خطاب*شان می*کنیم… به راستی اینها چه کسانی بودند؟ از خودگذشتگانی آماده دفاع از مظلومان و ستم دیدگان یا شرکای دزد و رفیقان قافله؟ برآمدن*شان از کجا بود و در کجا پایان یافتند؟ آیا آن همه رشادت و ایثار که در تاریخ ایران به نام*شان باقی مانده، تنها برای کسب ثروت و مال اندوزی و برآورده شدن خواسته*های نفسانی بوده است؟ آیا درست است که بدون آگاهی از واقعیت وجودی آنان، نام دزد یا قطاع*الطریق بر آنان بگذاریم و براساس عملکرد گروهی مفسد، به قضاوت درباره این طبقه خاص بنشینیم؟ اینها بعضی پرسش*ها درباره عیاران است که قصد داریم در آخرین شماره سری اول دروغ*های تاریخ ایران به آنها پاسخ بدهیم.
«عیاران» از چه زمانی روی کار آمدند؟ریشه عیاری و جوانمردی در تاریخ ایران
اینکه از چه تاریخ و زمانی گروهی به نام عیار به دور یکدیگر جمع شده بنای همدلی و راستی گذارده و در دفاع از حق هم پیمان شدند، به درستی روشن نیست. اما آنچه از منابع و نوشته*های کهن برمی*آید، شاهد آن است که اینها همیشه در کنار مردم و در بطن جامعه وجود داشتند و بنابر شرایط حاکم، گاه پنهان و گاه آشکار علیه ظالمین متحد شده و قیام می*کردند. هرچند آن*گونه که استاد سعید نفیسی و ملک*الشعرای بهار می*گویند، فکر و روش جوانمردی در ایران به دوره اشکانیان و ساسانیان و شاید پیشتر از آنان می*رسد و این تفکر در واقع نوعی واکنش علیه امتیازات طبقاتی و خانوادگی و فشارطبقات بالای جامعه بر ضعفا بوده که هرچند در آن زمان در پرده و خفا بوده یا ما از آن اطلاع درستی نداریم، ولی در نهایت آشکار و تبدیل به قدرتی اجتماعی و مردمی شده است. با توجه به برخی شواهد شاید بتوان آغاز عیاران و جوانمردان را حتی تا دوران اسطوره*ای و تاریخ حماسی ایران عقب برد. بنا بر همین شواهد می*توانیم کاوه آهنگر را به عنوان اولین عیار شناخته شده در تاریخ ایران بشناسیم.

با ورود اسلام به ایران، آیین فتوت و جوانمردی با آداب و رسوم ایرانیان پیوند خورده، آنچه در میان اعراب به شکل یک صفت عالی و یک خصلت معنوی شناخته شده بود، از قوه به فعل درآمده منجر به تشکیل علنی جامعه عیاران شد.
همان*طور که اشاره کردیم، جامعه ایرانی با مفهوم جوانمردی و وارستگی بیگانه نبود. چنانچه مرزهای اسطوره و حماسه را پشت سر بگذاریم و بر شواهد تاریخی استدلال کنیم، باید ریشه و آغاز انجمن جوانمردان و عیاران را در خاندان*ها و طبقات معتبر و سرشناس دوره باستان و به ویژه در طبقه «اسواران» جست*وجو کنیم. محمدتقی بهار و بسیاری دیگر از محققان اسواران یا ارتشتاران را ابنای خاندان*های قدیم دانسته و سلسله نسب آنان را از ساسانیان به دوران اشکانی و حتی هخامنشی عقب برده*اند. هفت خاندان از این خانواده بزرگ در ایالت و مراکز مهم حکومتی دارای قدرت بودند. آنان املاک خانوادگی داشتند و هنگام جنگ بهترین و زبده*ترین نیروها و سربازان و مبارزان را در اختیار پادشاه قرار می*دادند. طبقه اسواران و اعضای وابسته به آنان دارای خصوصیات و ویژگی*های خاصی بودند از جمله این ویژگی*ها شجاعت، راست قدی، راستگویی، اسب باری، سلحشوری و جوانمردی بود. بزرگی و اهمیت این طبقه آن اندازه بود که راه و روش و نحوه تعلیم و تربیت آنان به تدریج در میان دیگر طبقات از جمله دهقانان و پیشه*وران و تجار گسترش یافت. این گروه که از سویی وابسته به اصناف و از سویی وابسته به طرفداران تصوف ایرانی بازمانده از دوران مانویان بودند، با استفاده از آموزه*های اسواران و تعلیمات آنان، گروه عیاران را به وجود آوردند.

عیاران چه ویژگی*هایی داشتند؟
آن*گونه که مهرداد بهار می*گوید: «جوانمرد کسی است که راست بگوید، راست بر اسب بنشیند، راست تیر بیفکند، از هم میهنان خود دفاع کند، به پناهنده*ها پناه دهد، جان خویش را در راه آرمانش نثار کند، سخی و کریم باشد، دست و دل و چشم از ناموس دیگران را پاک دارد و خلاف عهد و قول و پیمان عمل نکند.» . البته این تمام تعریف عیاری نیست. باید توجه داشت که پیش از آنکه تاریخ به طور روشن و صریح این گروه جوانمردان را با نام عیاران بشناسد، از آنان با نام «فتیان» و «اهل فتوت» یاد می*کند. «فتی»واژه*ای است برگرفته از زبان عربی به معنای جوان و «فتیان» جمع آن کلمه و به معنی جوانمردان است که راه و روش و طریقه آنان همان «فتوت» است، که در معنای ظاهر، اعمالی است که در جوانی انجام می*شود. فتی و فتوت از جمله واژگانی هستند که از بار معنایی بسیار وسیع و گسترده*ای برخوردارند. اعراب پیش از اسلام و در دوره جاهلیت این لفظ را برای کسانی به کار می*بردند که توانسته بودند به آخرین درجه انسانیت برسند. سخاوت، شجاعت، مهمان نوازی و رسیدگی به ضعفا و همراهی دوستان در جنگ*ها و بذل جان و مال در راه آنان از عمده صفات این افراد بود که در دوره*های بعد نیز به عنوان برگزیده*ترین اوصاف عیاران شناخته شد.